phần một
Nhật kí vào vai Người Điên
Lời đề tặng
Trên trang đầu phần thứ nhất của tập thơ này, phần thơ tỉnh thức, tôi xin trang trọng đề tặng hai nhân vật thân quý của tôi: Lê Đất Lành và Trần Sa Mưu, vốn là hai hình tượng rất thích thú nghiên cứu tâm thần học và đã bị ''phát điên'' trong một thời gian ngắn. Những cảm xúc, suy nghĩ hoang tưởng của hai hình tượng nhân vật đó, tất nhiên chỉ là hư cấu nghệ thuật, nhưng ít nhiều đã ''phản ánh những âu lo, thao thức, khát vọng của con người'', hiện tại cũng như mọi thời, nhất là trong các lĩnh vực văn hoá, sử học ... Cũng trên trang đầu phần thơ này, tôi xin được bày tỏ chút lòng đồng cảm về nỗi ''cuồng điên'' ấy của hai nhân vật, nỗi ''cuồng-nhân-nhật-kí'' đậm màu thời cuộc. Tôi muốn thể hiện thành thơ ca và tiểu thuyết với ít nhiều cách điệu, với thủ pháp nhập thân, để làm nổi rõ tính điển hình, chân thật của hai hình tượng.
10.01.1998
TRẦN XUÂN AN
THƠ NGỎ
giã từ bao thao thức giằng xé
thuở mười lăm, xa xôi
mười bảy tuổi con ốc mượn hồn làm thơ
cho mộng mơ và người lớn
những năm mười chín hai mươi, tôi
tìm thấy tôi chỉ giữa cuộc đời
tuổi hai mươi sáu độ nào, bị xô
xuống vực sâu suy ngẫm đau đớn
về vở kịch hoang tưởng
(vở kịch nào cũng vặn vẹo diễn viên khóc cười
theo chủ quan trong ý hướng!
như bao nỗi bức bối, oan khổ nghìn đời
nhào nặn thánh thần thành hình tượng?)
cắn răng bao năm, cùng nhân vật thành thơ,
trèo lên vách cao đá dựng
vượt qua mấp mé tuổi bốn mươi,
tôi thảng thốt, chơi vơi
thôi thì tập mỉm cười.
03.12.1997
HÁT RU TRONG VỞ KỊCH HOANG TƯỞNG
mấy năm điên dại điên khôn
bàng hoàng chợt tỉnh, vợ con có rồi
cảm ơn em, cảm ơn đời
đã cho ta biết nụ cười làm cha
mẹ ơi, xiêu xế tuổi già
ngờ đâu có cháu gọi bà, dâu ngoan
sân đình sống lại gốc bàng
thơ rưng lộc nõn ơn làng xanh non
người điên đưa đẩy nôi con
giọng cay đắng cũng ngọt ngon ru hời
mai sau con học làm người
gắng dằn tiếng khóc, tập cười thật quen!
ba cuồng, ba dại, ba điên
ru con đâu dám đạp nghiêng đất tròn
sụp quỳ trước nụ cười con
chắp hai tay lạy nỗi hồn nhiên thơ.
1988
THƠ VÀ MƯA, BA MƯƠI NĂM TRƯỚC
mưa
năm tháng và số phận
trái tim như ngọn lửa bừng soi
những luồng mưa xoáy lốc mịt mùng ơi
kiếp người sinh tàn ngẫu nhiên
như lá mọc lá rơi trong niềm bi thảm
cho nhà thơ mò mẫm suốt đời
chọn lựa
thơ là lửa
bừng soi
xóm nhà bên ai gõ đàn mà hát
trời xanh nơi đâu
ơi con chim câu
ơi chim xa xứ
nắng vàng phương nao
hai miền đất nước
trời mưa niềm đau
can chi mà khóc
cớ chi mà gào
vỗ đàn mà hát
tháng ngày nghêu ngao
sinh ra rồi chết
có bởi mình đâu...
khúc hát cuồng ca như lời hát ru
ai cất lên trong mưa rồi chợt tắt
mưa! mưa! lạnh buốt
sau một đêm
không ai tìm ra kẻ hát cuồng ca
chỉ còn mưa
những sợi mưa như song sắt
có thể đã đốt bùng thơ và tiếng hát
ngọn đuốc sáng soi
trên con đường chưa một ai đặt bước
mưa! mưa! lạnh buốt
và mưa! mưa! mưa rơi, ngập trời!
tháng 7 - tháng 9
1984
Ý NGHĨ TRONG NHỮNG NGÀY
CHỜ CON RA ĐỜI
một năm sắp trôi qua
thì sẵn sàng đón tuổi
ờ, mới ba mươi ba
tâm bệnh, tính chuyện già
lại sáng lên nắng mới
số phận còn thương ba
con là niềm mong đợi
là mùa xuân của ba
từ lòng mẹ bao la
đã ba mươi ba tuổi
ba lần nữa sinh ra
từ bụng đời vời vợi
ước mơ chưa nhạt nhòa
niềm thơ đành để nguội
bệnh như dây buộc trói
bên lề đời, khuất xa
ôi bao điều chưa nói
từ trong trái tim ba
và tháng năm sắp tới
có trở thành thơ ca
chắt chiu nửa đời ba
thơ ra thơ, ít ỏi
giờ lại nghĩ vồi vội
đưa bút lướt qua loa
tâm bệnh, thơ lập lòa!
gần lập xuân, ba đợi
con là nguồn sống mới
chữa lành bệnh cho ba
bằng tiếng khóc oa oa
bằng đôi môi tập nói
bằng tên con, ba gọi
mộc mạc và thật thà
viết cho con như nói
đâu phải tự an ủi
đâu phải tự lừa dối
ba thì vẫn là ba
dù thơ chẳng nên nỗi
ôm bệnh ngồi bó gối
quanh quẩn ở trong nhà!
con là mùa xuân mới
nở từ ước mơ ba
gốc đời ba cằn cỗi
cành đời con dâng hoa
cuối đông, xuân đã tới
từ lòng mẹ bao la
từ bụng đời vời vợi
cha con mình cùng tuổi
cùng một lần sinh ra!
ôi mùa xuân phơi phới
rất người rất thơ ca
cha con mình bước tới
đường còn dài còn xa!
1988
KẺ BỊ GIẾT CHẾT SINH MỆNH CHÍNH TRỊ (1)
TỰ ĐÙA
tôi có là gì đâu giữa cuộc đời này
là thằng điên
một thằng hoang tưởng!
là thằng điên
mê trò ngâm nga hát xướng
lại ngâm và hát thơ mình!
dù hát đúng
hát sai (2)
ngâm trầm ngâm bổng
ai có nghe
nhớ gạn đục
khơi trong
gắng nghe bằng cả tấm lòng
mươi bài điên sẽ có câu rất tỉnh
trăm khúc tỉnh có thật tỉnh hay không
bị bức hiếp số phận,
tôi điên buồn, điên ngông
những ai đó yên tâm hoạt đầu mưu tính (3)
tôi, gò lưng bên bàn chỉ tơ lỉnh kỉnh
đạp và đạp, tôi, người máy nhập đồng! (4)
19.01.1990
(1) “Sinh mệnh chính trị”, cụm từ này được xã hội sử dụng với nghĩa là sinh mệnh công dân, quyền công dân, hay ở mức độ khác, thông thường hơn, là khía cạnh chính trị, tư tưởng của mỗi công dân, suốt cả quá trình sống, qua nhiều thời kì (được tổ chức đoàn thể, chính quyền theo dõi, đánh giá, xếp loại). Theo đó, có nhiều người còn trẻ, còn khỏe, nói chung là còn sống, nhưng vì khía cạnh chính trị, tư tưởng bị xếp loại là sai trái (như phản đối hoặc khác biệt với sự áp đặt chân lí – sự thật trong văn – sử…), thì xem như sinh mệnh chính trị đã bị khai tử.
(2) Thật ra, đây là một cách nói thể hiện sự tự tin của nhân vật trữ tình trong bài thơ, đồng thời cũng ngầm thể hiện sự tôn trọng, đề cao trình độ tri thức, năng lực động não của người đọc. Tuy nhiên, đó chỉ là một ảo tưởng. Trong thực tế, bất kì ở đất nước nào, trong dân tộc nào, số lượng người trí thức, có lương tri, có tinh thần khách quan khoa học, bất vụ lợi và có trình độ thẩm thức sử học, văn chương thì luôn luôn ít ỏi, còn đại đa số chỉ biết tin vào uy tín, học hàm, học vị của các vị trí thức, cho dù một phân số trong đó là “giáo sư giấy, tiến sĩ giấy” và một phân số khác lại thiếu khách quan, luôn luôn vì quyền lợi bản thân…
(3) Theo nhân vật trữ tình trong bài thơ: đây là một tai nạn chính trị - xã hội (bao gồm là và chủ yếu là văn chương, sử học), do những kẻ hoạt đầu chính trị - xã hội nào đó gây ra, mà nhân vật trữ tình chỉ là nạn nhân. Chắc hẳn tai nạn này chỉ là “cái cớ”, và từ đó nhân vật bật ra những sáng tạo, phát kiến (trường hợp quả táo Newton, “eureka!” và các trường hợp xuất thần khác…).
(4) Nhập đồng là một trạng thái nội tâm mãnh liệt, nung nấu lâu ngày, bật ra thành tác phẩm văn chương hay những phát kiến khoa học, tưởng chừng như đột xuất, bất ngờ.
MẸ LÀ CÕI ĐỜI
đứa con ra đời
như chiếc lá tàn rụng khỏi mẹ
để đón nhận cả vòm trời
rồi hóa thành đất đai
tự biến thành màu mỡ
và qua mẹ, chỉ là mẹ thôi
màu mỡ biến thành hoa tươi
và trên bàn tay mẹ,
chỉ trên bàn tay mẹ
hoa sẽ thành quả
cho dù nhỏ nhoi
ơn mẹ là cõi đời
cho lá khát vọng tự đổi thay số phận
khốc liệt sự chống lại niềm-bi-thảm-nghìn-đời
cho dẫu màu xanh lá thắm
chưa ngắt khỏi cành tươi
cho dù nhỏ nhoi
quả vẫn muốn khởi đầu là lá
tự nở sinh kiếp đời
giữa cõi đời, giữa cõi đời giông gió
mẹ ơi mẹ ơi
thế hệ muốn vượt lên bao cơn vật vã
nhưng vòm trời
mưa mãi niềm đau khôn nguôi!
bật khóc
sống còn là sự giằng co khốc liệt
với chính mình và cuộc đời
để thành Con Người
đứa con bật khóc
mẹ ơi mẹ ơi.
tháng 7 - tháng 9.1984
GIẬT MÌNH
chiều trên gác lửng nghe mưa
bao cơn gió cũ xoáy lùa trong tôi
giật mình, nhớ một quãng đời
giống sao chuyện kể về người năm xưa
nỗi đau kia, có ai ngờ
viết rồi, giấy rực bao giờ, mực sôi
chỉ là tâm bệnh đó thôi?
những trầm uất tưởng nén vùi, bùng lên?
sao trong ảo giác mê điên
màu thời thế đậm nét riêng mỗi thời
(dẫu chung khát vọng con người
muôn đời đau đáu khóc cười đớn đau)?
niềm tin, dự cảm mai sau
và vang vọng tiếng thét gào yêu thương
cứu trẻ con! rộng con đường!
đớn đau sao nỗi điên cuồng xa xưa!
thương mình, một gã làm thơ
thèm nhân phẩm, khát tự do giữa đời
người điên lại rất con người
trong hoang tưởng, tiếng kêu đòi thật sao!
thường khi chẳng dám nghĩ đâu
trong hoang tưởng, cái nhìn sâu không ngờ!
tự do sống giữa tự do
có lẽ nào là ước mơ điên rồ?
không ai cưỡng bức lời thơ
không ai ám thị giấc mơ cách nhìn
không ai đấu tố trái tim
buộc làm con rối ngày đêm diễn trò
đẹp nhân phẩm giữa tự do
có lẽ nào là ước mơ xa vời?
cơn “gào thét” hai năm trời
vẫn im lặng trước kêu đòi đớn đau
chẳng phải là vô tâm đâu
kẻ chức quyền cũng ước ao làm người?
muốn đấu tranh, sợ dập vùi
''cuồng nhân nhật kí'' nói lời khát khao?
lòng dân khép lại từ lâu?
sống lầm lũi, ngóng phương nào mà đi?
cái im lặng đến lạ kì
niềm đau? nỗi oán? hồn mê? tâm hèn?
cơn ''gào thét'' hai năm liền
cái im lặng ấy nói lên những gì?
đã qua rồi giấc điên mê
''bàng hoàng'' tỉnh lại, làng quê khác rồi
ơn Lỗ Tấn - một con người
viết từ lâu đã lâu rồi trong mơ
chiều trên gác nhỏ, sững sờ
thơ hoang tưởng? vẫn là thơ rất đời
biển nguồn cũng buốt thế thời
thoáng nghe gió mới bên trời, nắng lên?
biết đâu rền tiếng kên kên
bóng ma đế quốc lượn trên phận người?
24.9.1987
29.1.1988
BIẾT LÀM SAO
sống như cây như cỏ
máu trào sôi không yên
thơ viết tràn ra đó
bạn làm báo ngại phiền
ngâm to cho bớt khổ
lại sợ cả láng giềng!
học người xưa đào hố
gào thầm, lấp đất liền?
(cái Tâm nào muốn nhỏ
chạm chi chuyện đời riêng!)
ôi, ngay chuyện cười cổ
kể được mới lưu truyền!
thời Nguyễn Du, Bạch, Đỗ (*)
khổ, còn sướng hơn tiên!
cố tập sống hồn nhiên
thì khác chi cây cỏ
bệnh làm sao cho đỡ
câm nín hoài thêm điên!
16.10.88
(*) Bạch Cư Dị, Đỗ Phủ.
HUYỀN TƯỢNG BÚA VÀ LIỀM
I. QUÁN THẾ ÂM,
KHÁT VỌNG TỪ RUỘNG ĐỒNG (1)
lắng tiếng Đời vạn nghìn năm
chân quê, Mẹ ngự trong tâm - sen hồng
nến hương tỏa sáng hư không
nhân gian thờ lạy Nỗi Lòng trần gian.
1993
(1) Quán Thế Âm - Thị Kính là một hình tượng mã hóa phản ánh bi kịch không thể giãi bày (cái oan từ sự cố ''giết chồng'' buộc phải nín lặng trước nỗi oan ''hoang thai'' vì sợ lộ tông tích), ý thức nhẫn nhục bi đát, cùng ước vọng thăng hoa và sự lí giải về tiền kiếp, hiện kiếp (chín kiếp chịu thử thách chứ không phải bị quả báo, theo luật nhân quả siêu hình thông thường)...
II. ĐỒNG TRINH, NIỀM RẤT THIÊNG
NHỮNG MA-RI-A XÓM THỢ (2)
Mẹ ơi, nước mắt rơi thầm
nguồn đau vô thức xa xăm vơi đầy
hóa Thánh Linh chút thơ ngây
hạt máu Đời vút trời mây - Hồn Đời!
1993
(2) Xem : Ma-thi-ơ, Lu-ca, Mác, Giăng: Ma-ri-a là một hình tượng lưỡng nghĩa: mẫu đề (mô-típ) bi kịch thân phận và mẫu đề phi thường, siêu phàm. Phi thường, siêu phàm, như mẹ Thánh Gióng, Thạch Sanh (truyện cổ nhân tộc Kinh), Po Rome (truyền thuyết Chăm)… Nghĩa ''con hoang'' nhất quán với sứ mệnh cứu chuộc của Giê-su, với nhiều chi tiết hiện thực vượt khỏi tư duy thần thoại, truyền thuyết, nghiêng về thế sự. Trích dẫn Kinh Thánh, phần Tân ước, Mathiơ: 1 : 18 – 19 : “Đức Chúa Jêsus giáng sanh. Vả, sự giáng sanh của Đức Chúa Jêsus Christ đã xảy ra như vầy: Khi Ma-ri, mẹ ngài, đã hứa gả cho Giô-sép, song chưa ăn ở cùng nhau, thì người đã chịu thai bởi Đức Thánh Linh. Giô-sép, chồng người, là người có nghĩa, chẳng muốn cho người mang tiếng xấu, bèn toan đem về để nhẹm. Song đang ngẫm nghĩ về việc ấy, thì thiên sứ của Chúa hiện đến cùng Giô-sép trong giấc chiêm bao, mà phán rằng:…”. Có thể dùng phân tâm học để giải thích giấc mơ này của Giô-sép (Joseph): nguyên nhân 1, vì quá thương yêu Maria, cho dù Maria đã lầm lỡ; nguyên nhân 2, bị ám ảnh bởi lời tiên tri trong Cựu ước.
XEM PHIM ĐEN
Ở QUÁN ĐÈN MỜ, PHỐ BIỂN
súng nổ đao vung loang loáng
đứa bé bưng mặt khóc oà
đêm mơ gào rú hét la
súng nổ đao vung loang loáng
đứa bé cười ha ha
đêm mơ miệng rít tay khoa
súng nổ đao vung loang loáng
đứa bé thù cả lá hoa
đêm mơ bóp chết sơn ca
súng nổ đao vung loang loáng
đứa bé phun nọc mọc nanh,
lột vỏ thay da
đêm mơ dài đuôi gõ búa quan tòa!
1995
CÚI XUỐNG
I. DÁN Ở NHÀ HÀNG “HẬU CHIẾN”
nhà hàng xế trưa
khăn ngát sáng
bình hoa rực rỡ
xương trắng miểng bom đúc thành
muỗng nĩa chói lòa
tiếng nhạc gió thét gào lạnh tanh
mùi trận mạc
bao người lính bày bàn xong,
trở lại bãi tha ma!
II. THÂN TẶNG “RẠN VỠ”
người đánh giặc già nua lắt lay
vỉa hè tối
cái vênh vang xênh xang
bóng nhẫy miệng cười
thi sĩ cùng đinh không thể mù sự thật
đau lòng đất vọt trào phún thạch
bỏng sôi.
1995
LẠI BẮT ĐẦU TỪ CHỮ CÁI THỨ NHẤT
sớm mai bên hồ Xuân Hương
thấp thoáng nắng trên mưa sương bất chợt
cô gái không quen ngước tròn đôi mắt
nắng loáng qua niềm vui không ngờ
khi chung quanh tiếng thông buồn như khóc
nước rêu xanh che rong nhờn và rác
trời cứ sương cứ nắng cứ mưa
huyền hoặc, mị lừa?
những gì là có thực?
niềm ray rứt dẫn lòng tôi đi lạc
hoang mang sương mù
thảng thốt, mỉm cười, bẻ bút
thề chẳng bao giờ dại dột làm thơ
hai năm chẳng dại dột làm thơ
ai biến tôi thành gã lái buôn đau đớn nhất
mua nghìn giọt lệ bán trăm ngọc biếc
thu vào hờn oán đổi trả sương hoa
đóng thuế lương tâm cho những thằng ngu (*)
lãi vô vàn: rợn lạnh những hư vô!
đêm cuối năm. Tôi mềm trong tiếng thơ
rượu tàn cơn ngầy ngật
thấp thoáng nắng trong mưa sương lất phất
và đôi mắt, đôi mắt, triệu nghìn đôi mắt
từ đời thực hiện về
mưa chiêm bao sao ướt đầm khuôn mặt ai kia
rũ xuống bàn
sửng sốt
thảng thốt nhìn hai tay khánh kiệt
những gì là có thực?
tôi ngọng nghịu hỏi mình như trẻ thơ
và tập đọc lần thứ nhất
chữ A
ngơ ngác
chữ A
môi run hạnh phúc.
1982
(*) Xem bản đã được tác giả viết rõ hơn tại đây:
Trần Xuân An -- 18-03 HB13 (2013)
ĐỌC THƠ CHIỀU CUỐI NĂM
ngọn gió chiều cuối năm
không còn là lốc xoáy
không còn là bão giông
gió dịu dàng biết mấy
hát nên lời mênh mang
thổi rực mùa quỳ vàng
gió về hồng sắc nắng
gió về đơm lộc nõn
thì tất niên, với bạn
mình đọc thơ mùa xuân
cùng nâng li hân hoan
cạn tình đời sóng sánh
gió mùa xuân nồng ấm
cuốn bụi nhòa gương tâm
cho tiếng thơ vang ngân
nhánh đào nở lửa bùng
nứt tim nhau, động đất
xé lòng, sao chổi quét
lại cành mai sáng bừng!
đón giao thừa, bật khóc
mắt thân thương ngời xuân.
1982
SỢ
chí cao thời khó, thôi đành
cái tâm đỡ bệnh, thơ dành ru con
văn chương nghiệp chướng cứ còn
già câu đối tết đùa non mắt đời
sa mưu trúng kế, kinh rồi
đã thôi vì rứa, răng thôi thế này!
1985
ĐI TRONG VƯỜN PHONG LAN
cơ hồ yêu phong lan
như yêu thương tuổi nhỏ
lan cần cành nâng đỡ
lá mát chỗ lan nằm
bé con như phong lan
dâng hoa vào tay mẹ
lan cũng thích ru nôi
gió đưa hương nhè nhẹ
ai cũng yêu phong lan
như yêu thời tấm bé
thời có quyền như thế
bởi còn là trẻ con
và còn thương phong lan
thương thời hoài hoài nhớ
ôm một nỗi đau thầm
sống mòn đời vắt sổ!
thương đời thực phong lan
một cuộc đời tầm gửi
lan cố giữ là mình
trả hương cho cây núi
thương đời thực phong lan
phải sống xa mặt đất
hương thơm đến không thật
như thể là vô tâm
càng yêu thêm phong lan
đẹp sao thời tuổi nhỏ
càng thương thêm phong lan
một niềm tâm sự vỡ
lan, nhìn từ hai phía
càng thương mấy quãng đời
may sao mình không thể
không đành trẻ con thôi
nhưng vẫn mê phong lan
mắt thơ, buồn cười quá
lan níu cây ngó đời
trên khí cầu, tìm tôi?
đây, nhà văn dở hơi!
cũng một đời tầm gửi
cố giữ mình là mình
trả hương cho cây núi.
1988
NHẶT NHỮNG CÂU BÃO THỔI
ba trục tơ vắt sổ
sao chẳng dệt thành nắng thành mưa
xôn xao trong hồn ai rạng rỡ
bao năm ước mơ
để chỉ thành người thợ
bình thường
anh nhìn anh, thôi chẳng buồn lòng
thực tế lạnh lùng!
thì bình thản lau đi đôi mắt
cảm ơn đời, anh còn sống thật
chưa hề chết, anh thử nghe anh hát
ô ồ! hẳn hoi anh hát chính thơ anh
khi như máy, đôi chân đạp và đạp!
thôi, sống. Sống!
đó là điều vui nhất.
12.05.1987
THẬT THÀ CHUYỆN TRÒ VỚI CON
KHI CÒN PHÔI THAI
người cha như người thơ
mẹ, chính là sức sống
khát khao và hi vọng
mong hoài một tứ thơ
bổi hổi với đợi chờ
sau mấy lần cứ ngỡ
giờ hoài thai rồi đó
từ thăm thẳm giấc mơ
con sẽ là bài thơ
hương ngọt niềm ao ước
làn nắng tan rét buốt
lòng ba lại lập xuân
hay sáng niềm nhân văn
thơ phải cùng nghĩa ấy
dòng máu thơm thắm mãi
con trai ba thật người
ngọn bút tưởng buông xuôi
rụng nỗi thơ, lở dở
giờ vượt qua phần số
cũng nhờ con đó thôi
bài thơ, nhân văn ơi
tên con ba mẹ gọi
tia nắng đọng trên môi
ngọn nắng xua bóng tối
dẫu là gì trong đời
(thơ ca, không say đắm!?)
vẫn nụ cười sâu thẳm
trán ngẩng cao dưới trời
sống rất thơ rất người
như cái tên, con nhé
cựa mình vui lòng mẹ
có phải con trả lời?
1987
NHẶT NHỮNG CÂU BÃO THỔI KHÁC
lẽ đâu bây giờ
thơ còn khổ sở
thơ vờ mù chữ
hát hỏng bâng quơ?
bức bối cùng thơ
ném thơ vào lửa
giữ chút phẩm giá
sống giữa đời tù
trời ơi phẩm giá
quý vạn lần thơ
nhưng chẳng còn thơ
chẳng còn gì cả!
quê hương quanh ta
nhưng ngàn cách trở
thơ thành con thỏ
lịm trong chuồng nhà!
16.09.1988
TRẦM UẤT,
BÀNG HOÀNG LÍ GIẢI VỀ MÌNH
KHI CÁI NHÌN ĐÃ KHÁC
vắt sổ, gò lưng đạp
được đôi phút thong dong
tự dưng nhớ ngôi trường
một thời cơm với bắp
dằn vặt văn với chương
chữ, nghĩa chỉ còn xác
dạy, học sao ra hồn!
giấy bút không dám thật
phấn bảng càng thêm buồn?
văn chương trong tháp sắt
đời không thể bít bùng?
đã qua thời ngây ngất
trước tầm cao núi rừng?
đã qua thời ngơ ngác
trước tay khoa mắt trương?
bao lần đứng trên bục
giá như được khóc ròng
phải cười!
xuống tựa vách
bảng trắng đen chập chờn
dạy chữ và dạy hồn
áo cơm và nghề nghiệp
cái nhục và văn chương...
gió mấy luồng, xoáy lốc
chỗ đứng hóa bão bùng?
có nơi nào oan nghiệt
bằng trên bục giảng không?
ơi đôi điều ấm áp
cứ khiến lòng ngập ngừng?
kiệt lòng vẫn gắng sức
chẳng muốn ai coi thường?
ngỡ bôi vôi đóng tuồng
vở tồi vẫn luyện hát
hát cho hay, dẫu nhạt
đời có đỡ đau không...
dạy chữ còn hơn không...
ôi đóng tuồng, đóng tuồng?
phải vui dù chán chường
phải mừng dù phẫn uất
nên tinh thần chia cắt?
nên đau đớn tận óc
đến phát điên phát cuồng?
đến hoang tưởng lạ lùng?
như tấn trò kì quặc
cái ghê tởm, độc ác...
niềm khát vọng cháy bùng
tự do và sự thật
nhân phẩm và tình thương...
cả một thời chứa chất
những lực đời dồn ép
ám thành bức hại cuồng?
ôi chút lòng trinh bạch
Kiều chừa, còn ngập bùn?
ơi những kẻ đóng tuồng
trong cơn đau bùn ngập?
còn đó, giữa đời thường
những trái tim tội nghiệp
đau thương với đau thương
có trách gì nhau không
vẫn còn đây lồng ngực
trước bạn bè, mở tung
sáu năm dài xa lắc
bạn bè hiểu nhau hơn?
giữ mình, ai thường nhắc
nhớ chi cho đau lòng!
nhớ chi cho muốn khóc
nhiều học trò quá ngoan
hót rất kêu kế hoạch
ca rất hay tổng kết
thầy giật mình, kinh ngạc?
cô giật mình, ôm mặt?
ngỡ thấy mình trong gương!
sau nhiều năm ra trường
trò nhớ thầy, tặng sách
''Con Voi'' và ''Sống Mòn''(*)
cho thầy trào nước mắt
phân tích bao nhân vật
liên hệ (**) phải sượng sùng
cán bộ còn đến trách
sao con mình đi rong!
chút niềm tin vỡ nát
hoang mang hóa ngông cuồng?
một khi lòng đi lạc
bến bờ đâu mà dừng!
giữa bao điều cấm ngặt
che mắt nhau như bưng?
cũng tự mình che mắt
chẳng ai nhìn xa hơn?
ai cúi đầu thấp nhất
trong thời sám hối chung?
dăm bài thơ đau xót
gửi vọng cao nguyên hồng
xin gửi đến sân trường
có cây thông tím ngắt
đã chết nghìn hoàng hôn
xin đọc thầm và đốt
trên đất chôn nhau con
xin hát ru, mãi hát
đến ngày con lớn khôn
chút lòng ba tan nát
có ám đời con không?
lớn lên, mở rộng mắt
và lật xuôi ngược lòng
lật trở cho sâu sắc
con trả lời cho con! (***)
ôi, đôi mắt đã khác
cái nhìn cũng đen hơn?
sao trĩu hồn trầm uất
tắt niềm tin, yêu thương?
biết đâu là sự thật
ba sững tim, ngơ ngác
cái Tâm, cần tĩnh hơn
hư cấu, trúng là trật
bệnh nặng - nghiệp văn chương?
có ai hòng gỡ gạc
nhuộm đen cái nhìn hồng
có ai hòng gỡ gạc
gieo vào ba vết thương
bàn tay ai đánh bật
trái tim thơ khỏi trường
có viên đạn trầm uất
bắn vào lương tâm không?
nửa đen là sự thật?
nửa đỏ có thật không?
ôi cái nhìn, đôi mắt
cũng có thể đổi khác
kính đỏ hay đen ngòm?
độc dược hay hạt cơm?
cái đau, thơ mộc mạc
quên tuốt văn vẻ luôn
thơ trào ra đến ngạt
khi đôi chân đạp ngừng
một mình cất tiếng hát
chỉ vắt sổ rối bung
ta nghe lòng rưng rưng!
23.09.1988
(*) Con voi: một truyện ngắn châm biếm của nhà văn Ba Lan, Mrozech.
Sống mòn: tiểu thuyết của nhà văn Việt Nam, Nam Cao.
(**) Liên hệ: Trong ngữ cảnh này, xin hiểu liên hệ là một trong những mục đích yêu cầu của một giáo án khi giáo viên giảng dạy. Khi giảng dạy, giáo viên phải thiết lập mối liên hệ giữa nội dung bài giảng với thực tế xã hội hiện thời. Chẳng hạn như giảng dạy về hình tượng cán bộ kháng chiến, hình tượng con người mới, cuộc sống mới, phải liên hệ đến những đối tượng ấy, có khi phải ngay tại cuộc sống địa phương. Nhưng hầu hết là phản tác dụng, vì hình tượng trong tác phẩm văn chưong quá tô hồng, mà trong thực tế
thì … quá bình thường, thậm chí là tầm thường!
(***) Thủ pháp xới lật (xem xét mặt này, mặt kia…) là một thao tác trong nghiên cứu khoa học. Tuy nhiên, phải xới lật với cơ sở vững chắc là đạo lí dân tộc, công lí nhân loại, chứ không thể bất chấp mọi tiêu chí, giá trị phổ quát. Ví dụ, trong An Nam chí lược của Lê Tắc, y gọi Trưng Trắc, Trưng Nhị, Triệu Thị Trinh, Mai Thúc Loan… là giặc, những kẻ tiếm thiết, chẳng hạn. Do đó, cần phải lật lại vấn đề, quân Hán – Hoa mới đích thực là giặc.
NHỮNG CÂU BẤT CHỢT THỞ RA
KHI GÒ LƯNG VẮT SỔ
I. NÉT DUYÊN VÀ THƠ
dễ dàng chi giọt nắng ngời ánh mắt
trang thơ nào làm sâu thêm nét duyên?
II. ĐÁNG SỢ
có thể máu, máu đỏ bầm sự thật
làng quê ơi, lẽ nào không đổi khác
đã sợ hãi cái tĩnh lặng bề ngoài,
càng sợ hơn nỗi câm nín bên trong
vâng, mừng sao, thời buổi này,
phải sợ hãi những bài thơ màu hồng
giấu giếm đằng sau bao niềm ngột ngạt.
III. NÓN LÁ
cô đi xa lắm rồi
nón bài thơ để lại
hồn quê hương, cô mơ
che đời con đẹp mãi.
IV. NGHỆ THUẬT VÀ CỨU RỖI
đôi khi
thơ là nén hương sám hối
thơ là tòa giải tội
cho nhà thơ cứu rỗi chính mình
cho mọi người trong sạch lại niềm tin
cúi xuống đền thờ trong mỗi trái tim:
Đất Mẹ và Cuộc Sống.
V. CÕI THƠ DÂN GIAN
trăm năm đâu phải hư vô
cõi thơ dân dã ai ngờ có ta!
trăm câu vung vãi xó nhà
thời gian kết lại, hát ca dâng đời.
VI. THOẢNG HƯƠNG CA DAO
đêm đêm em đứng ngóng trời
mong sao sớm nắng, gặp người em thương
ngày ngày em ngóng ra đường
mong sao được thấy người thương đi về.
tự ghi lại, 20 - 22.02.1989
BỞI BỊ XÔ VÀO VỞ KỊCH HOANG TƯỞNG
BỊ BỨC HIẾP VÀ BỊ BÔI NHỌ
xin tạ lỗi niềm đau nào
giọt lệ nào và trời cao đất dày
sống điên nói dại bao ngày
ngờ đâu gieo rắc đắng cay giữa đời
tâm hồn đâu phải lành rồi
thêm niềm đau đớn cứ khơi máu trào
(lắng sâu hồn hậu ngọt ngào
vào vai hoang tưởng rủa gào oan khiên
đành nhắc lại
nhớ
để quên
cho tâm thanh thoát hồn bền cùng thơ)
qua bao tháng nắng ngày mưa
lỗi chưa tạ được vẫn chưa yên lòng
nên thơ luẩn quẩn bao dòng
không sao thoát được khỏi vòng quẩn quanh
xin tạ lỗi với trời xanh
với đất đen với cây cành với hoa
thấm niềm đau cõi người ta
thơ tôi nay phải chính là hồn tôi.
1990
1983, NGƯỜI BỊ ĐÁNH THUỐC KÍCH ĐỘNG
có một người điên đọc đơn trước chợ
quá lâu rồi, gã cố lãng quên
gã lãng quên cỏ cây cứ nhớ
vở kịch đớn đau đòi nhân phẩm nhân quyền
ôi người điên đọc thơ trước chợ
công lí ơi, kẻ giấu mặt ở đâu?
không hoang tưởng, bị nhập vai phẫn nộ
ai lập công, xô người xuống vực đau?
1990
NHỮNG SỢI THẦN KINH
sống không lẽ để tập lặng câm
úp mặt vào lòng tay hối tiếc
ôi những bài thơ nhạt mờ xa xăm -
thời cường tráng của tâm hồn - đã mất
trót lãng phí mình bao năm!
lãng phí đau xót!
thơ bây giờ không thể tự in
cũng không thể tự hát
đành tự cấm mình, bao lần phải tự cấm mình
rồi vẫn viết với nỗi bệnh của mình
khi mình thật với mình, rất thật
thơ chỉ đọc thầm và cất
trang giấy lại mong manh!
nhưng không viết thì khác gì đã chết,
đau hơn cái chết
úp mặt trong niềm hối tiếc
hai bàn tay lạnh buốt
dòng thơ trào ra cuốn chặt trái tim
- những sợi chất đời
những sợi thần kinh - thắt siết
nỗi đau của người câm!
nỗi đau trang bản thảo mong manh!
28.10.1988
THƠ VÀ LỬA
những bài thơ đã cháy hết hình hài
còn bốc lên lả tả bao mảnh hồn
trong trí nhớ
ôi ngọn lửa trưa nào! Thơ cháy bùng
lửa đỏ
mãi rát bỏng trong đầu nỗi mất mát.
Xót xa
thơ là lòng ta, lửa cũng lòng ta
lòng ta cái còn cũng lòng ta cái mất
chẳng hối tiếc đừng hối tiếc!?
ta đánh đổi đời mình cho ngọn bút
ngọn lửa bùng lên sao gọi đóa hoa?
09.11.1988
ĐỪNG LO CHO CON MẸ ƠI
quét vôi là xong rồi mẹ
ngôi nhà đã sáng sủa ra
tiền chị gửi về chỉ thế
đủ yên ấm mẹ tuổi già
đừng lo cho con còn trẻ
còn lo miếng ăn thôi mà!
không lo hoàng hôn xiêu xế
lo chi hừng đông lụi tà!
06.02.87
(mùng 7 Tết Đinh Mão)
THƠ BỐN NHÁNH CHỮ
I. XA LẠ VỚI CHÍNH MÌNH
lạc nước trở về sợ hãi chính mình
nằm trên cỗ súng thần công thời mượn chữ
thây mặc cái ngoại lai của những triều vua,
bé bỏng ơi,
can cớ chi trĩu đầu, cúi rũ
thương em biết tự nhìn soi,
xoáy buốt ngực buồn.
II. TÌNH NGÂY NGÔ NON YỂU
áo lụa trắng màu tang
tìm chi trong chiều úa
tuổi học trò góa bụa
chết nụ hôn vội vàng!
III. MỞ CỬA
kính chào mái tóc xoăn phai vàng trắng
chùm đảo bần quân mắt xếch ruột rà
siết tay-cầm-súng-mà-quyền-lực-bắn
đây, cái nhìn thù - bạn, nghìn xưa xa.
IV. ''ĐOẠN ĐƯỜNG KHÔNG VUI''
lại đường máu kinh hoàng đan đạn chéo
trảng huyết, lửa xe bùng xác đỏ lềnh trôi
giặc cút rồi,
phủ màu xanh hai mươi năm bão cát
phế liệu
thực dân, mê tín
đế quốc, bá quyền
còn nổ nát thơ tôi!
V. NHỮNG ĐẦY TỚ CỦA NHIỀU NGƯỜI CÒN NGHÈO
giấc mộng tưởng: đẹp cánh tay búa xẻng
vua quan nhiệm kì, tinh mộc, thân gần
mệ nường đến lớp áo sờn bạc nhất
khổ cùng trương chi để biết thương dân.
VI. HÍT-LE (*) VÀ TÔN GIÁO
máu quét công lí
quốc trưởng vung tràn
chúa trong bẫy quỉ
phật chết tam quan!
1995
(*) Hitler.
TỰ AN ỦI
mơ gì đâu! sống cuộc đời yên ả
như loài sầu đâu mọc khắp quê nhà
cứ lặng lẽ ra hoa và thay lá
lá hóa đất đai, hoa thoảng thơ ca
cứ đậu quả dù không ai hái quả
gợi cho đời một nét đẹp thôi mà!
sầu đâu vậy hỡi nhà thơ dân dã
chẳng sầu đâu! chẳng sầu đâu!
sầu đâu nào? rất yên tĩnh lòng ta!
11.11.1988
TỈNH GIẤC
I. THẦN TƯỢNG SỤP ĐỔ
rất nhiều đêm, ảo vọng bừng tỉnh giấc
ngày gắng lãng quên, đêm biết làm sao!
trăm kẽ nứt len nghìn năm huyền hoặc
buồn hay vui, nước mắt cũng tuôn trào.
03 - 06.11.1988
II. THẦN THÁNH TỰ PHÊ
khiến dựng tượng mình
khắp trời mê muội
đày đọa sinh linh
sương tên bụi tuổi!
1995
ĐÊM NHÌN LẠI
đêm, chợt nhìn hai tay, trắng rợn
ôi thơ - chứa trong tim, cháy nồng
thời thế thêm buồn cho chí lớn
chút tài năng, có vẫn thua không!
15 - 17.02.89
(10 - 12 Kỉ tị)
HƯƠNG MÙA CỔ NGÀY XUÂN MỚI
(câu đối)
hương xuân trời đất trên hoa lá
ý tết nhân gian ở nụ cười.
(Tết Đinh Mão 1987)
◘
cuối chạp đã thật xuân, tiếng cháu giục
hoa xuân sớm thắm
qua xuân càng rõ tết, lòng nội bừng
nắng tết không phai.
◘
chào đinh mão, cũng muốn viết dăm bài thơ,
ngại thơ ''bệnh'', báo không đăng,
đọc một mình ngán thật
đón mậu thìn, thôi thì làm vài câu đối,
mặc đối ''xoàng'', tường cứ dán,
nghe trăm bạn cười chơi.
◘
nâng chén rượu ngẫm xuân
xuân phải mới bung ra muôn lá mới
nhấp ngụm trà thưởng tết
tết nên thơ cởi trói triệu niềm thơ.
◘
chồng quanh năm gò lưng vắt sổ
nhà giăng tơ
gió may thay nam bấc mãi êm đềm
vợ gối mùa ngẩng mặt treo hàng
vải nở hoa
chỉ ước sao sen đào thêm ngan ngát.
◘
tết đến
ước tháng ba mươi ngày
bán bán mua mua
mua thừa rau đủ báo
xuân về
mong năm mười hai tháng
may may mặc mặc
mặc ấm áo lành thơ
(Tết Mậu thìn 1988)
xuân càng ước chi đây
cho nhánh lúa ngát hương tình đất
tết thêm mơ gì đó
để cụm hoa rực nắng chất người
(Tết Canh ngọ 1990)
muốn hóa rồng rồng bay
đã tháo xiềng cởi trói?
cam làm ngựa ngựa chạy
lại che mắt cầm cương?
(Tết Canh ngọ 1990)
CHÂN DUNG MỘT GÃ LÀM THƠ
bao bài thơ khi đem ghép lại
- những mảnh đời ta - thành chuyện đời ta?
và khoảng trống, khoảng trống còn trống mãi?
con ơi con, xin gắng hiểu giùm ba.
kỉ niệm sinh nhật: 10.11
11.11.1988
PHO TƯỢNG NGƯỜI CON GÁI
CÓ TÊN PHAN THIẾT...
nắng lay Phan Thiết man mát gió
ta lâng lâng chiều man dại vàng
hương biển chừng mơn man tóc xõa
bồng bềnh không rượu cũng man man
không ngờ say Phan Thiết ngồ ngộ
chờ bạn tan trường, ta ngớ ngây
men nhấp thuở xưa giờ dịu bốc
sóng vỗ hay ta vỗ cánh bay
(hồi xế giả khùng bên gốc liễu
quán giữa mây sóng trắng vang giòn
hoa mặt trời đen, lụa nhật thực
bấm ngực đêm dấu móng tay son
tiếc ngày-tối-đang-trưa ta vắng
thì lếch thếch mộng du rảo đời
sách với vở, sá gì sách vở?!
tìm Kiều gặp Thúc, Từ, đành thôi)
Phan Thiết da ngăm ngăm mê hoặc
nét hiền Kinh thoáng lắng trầm Chăm
lóng rày đổ đốn ngậm ngãi, đắng:
ngắm pho tượng biển, đớ lưỡi, câm
ta lấm lem em trong văn vắt
quý Phan Thiết kính cúi đầu chào
thoáng nọ vờ điên buồn muốn khóc
nhưng thương sen nỡ lánh bùn sao!
(kêu đứt ruột? Kiều dâm? đáng kiếp (*)
xé Nguyễn Du nhuộm phẩm đem phơi
ngắt khúc cọng sen làm thuốc súng
pháo thăng thiên, đốt, mưa tro rơi?
sống trên đất ta quên bụi đất
lầm lội tận cùng, Phan Thiết ơi...
viết, đọc - sám hối. Còn phạm tội!?
trong mỗi người có một khách chơi?!)
lang thang tàn tàn xộc xệch chạy
cọc cạch xe máy phố heo may
bạn đón, qua cầu, ròng nước mặn
ta khô lòng, soi mặt đâu đây?
1995
(*) Nguyễn Công Trứ kết án Kiều.
TRUYỆN VỀ KIỀU KHÔNG PHẢI KIỀU
giá như Kiều có một đứa con
có lẽ tâm hồn chúng mình bây giờ đã khác
(T.X.A.)
1
tóc đen, ngời, ngát, thơm rơm
hương sả lâng trong chiều hôm sẫm chiều
em bồng em, ru niềm Kiều
đi quanh sân lúa gầy xiêu bó gầy
2
nhuộm hoe khô vàng tóc bay
em mi xanh, ngực áo bày khoe non
môi mơn man tuổi-hoàng-hôn!
nhạc chếnh choáng, khách-trẻ-con hát chờ!
3
xác xơ tóc rụng lơ thơ
xỉn da em, rựng mắt ngơ phèn ngầu
vẳng tiếng lớp may rừng sâu
sắn, sắn ngút, rào lút đầu bủa quanh
4
sa bẫy nợ, mộ lạnh tanh
kho lưu sổ đọa ai đành tự biên!
em nghe se sua giấy tiền
bóng ma hào nhoáng gió nghiêng cột kèo!
5
huyền tóc giả hồng bủng beo
khách lùa cha ngã kiếp nghèo vào men
ruột rà van nhau nguôi quên!
em lộng lẫy vi vút bên tấm chồng!
6
thương Kiều bợt trắng tay không
tắc tiếng oan, nghẹn, gãy cong cờ Từ
nhưng em, còn chăng hình như
mơ đổi đời với giấc hư, mộng liều!
7
buôn quê kiểng, cả tình yêu?
thiệp rao lừng, chói phù điêu phòng trà
đâu ngờ, khung báo (xót xa!)
tạc bia đời. Bước khỏi nhà, sạch tay!
8
mặn mồ hôi thoảng nồng cay
tóc tràn sóng biển, mượt dày, lài trôi
em ru Kiều cho con côi
ngấm ơn mái rạ thấm lời Vân Tiên...
1996
